Tarcze:
Zadaniem tarczy jest ukazywanie wskazań zegara wieżowego w czytelny i jasny sposób. Musi ponadto pasować architektonicznie do obiektu, na którym jest umieszczona (zegary często stanowią element nie tylko praktyczny, ale i detal zdobniczy). Tarcza i wskazówki zegara wieżowego to elementy, w których w sposób całkowity łączy się technika, kunszt i sztuka.
Tarcze tradycyjnych zegarów wieżowych wykonywane były z szeregu rożnych materiałów:
- blachy miedzianej
- blachy cynkowej
- kamienia
- łupku
- szkła
- drewna
- emalii
- tworzyw sztucznych
Tarcze wykonane z blachy:
Są najtańsze (szczególnie w przypadku blachy cynowej). Dawniej pokrywało się je warstwą szpachlu oraz lakieru odpornego na warunki atmosferyczne. Cyfry malowano farbą olejną. Dziś istnieją jednak doskonalsze sposoby do tworzenia tarcz zegarowych, gdyż istnieje cały wachlarz środków konserwujących, lakierów i farb. W wypadku blachy miedzianej, pokrywa się ją patyną, więc zabiegi konserwatorskie, które stosuje się w wypadku blachy cynkowej, nie są już potrzebne.
Tarcze kamienne:
Są bardzo trwałe, ale i ciężkie. Materiałem mogły być tanie skały, jak i droższe kamienie, np. marmur czy granit. Z tych wielu powodów w przypadku ich konserwowania należy zachować szczególną ostrożność, aby jej nie stłuc. Tarcze takie narażone są na procesy wietrzenia, te jednak postępują powoli. Tarcze kamienne są jednak bardzo odporne na uszkodzenia mechaniczne i nie korodują. Ich produkcja była jednak uciążliwa i droga, stosowano więc to rozwiązanie nieczęsto i nie we wszystkich fabrykach. Przykładowo firma Hadank & Sohn z Hoyerswerdy wyposażała niekiedy swoje czasomierze w kamienny cyferblat. Czyniła to jednak nieczęsto i tylko w przypadku kosztowniejszych zamówień.
Do tarcz kamiennych pozwolimy sobie zaliczyć również te, które posiadają jedynie pierścień z liczbami wykonany z kamienia, a resztę stanowi tynk na elewacji budynku.
Tarcze łupkowe:
Są rzadko spotykane. Łupek wykorzystywano nie tylko w celu tworzenia tarcz, ale często także do pokrywania dachów. Cechuje go względnie duża odporność na warunki atmosferyczne. Tarcze łupkowe nie powinny natomiast być malowane, gdyż z wyniku deszczu i topniejącego śniegu robią się na nich smugi.
Tarcze szklane:
Mają tę zaletę, że nie rdzewieją. Są jednak podatne na uszkodzenia. Większe tarcze szklane zazwyczaj wyposażone są w metalową konstrukcję, w którą wmontowywane są poszczególne kawałki szkła. (np. tarcza słynnego zegara na wieży brytyjskiego parlamentu). Do tworzenia tych tarcz wykorzystywano tradycyjne szkło, szkło mleczne, hartowane, lustrzane. Szkło najczęściej robiono na matowo, aby nie tworzyły się refleksy świetlne. Dziś, podczas prac remontowych, uszkodzone szkło czasami wymienia się na tworzywa sztuczne, które cechuje trwałość. Do tworzenia tarcz zegarowych pod żadnym pozorem nie może być stosowany pleksiglas, ze względu na jego kruchość i kurczliwość, nabywane wraz z upływającym czasem. Otwór do przeprowadzania osi od wskazówek opatrzony jest w odpowiednia tuleję. Cyfry takich tarcz są wymalowane na szkle lub też wycięte z blachy przymocowane do ramy. Zaletą takich tarcz jest możliwość podświetlenia ich od wewnątrz.
Tarcze drewniane:
Stosowane były przy starszych zegarach. Zaopatrywane były najczęściej w drewniane lub metalowe daszki. Cyfry na nich były wymalowywane lub wycięte z blachy, przybijane za pomocą gwoździ do cyferblatu. Tarcza taka zachowała się na ratuszu we Wrocławiu. Już w XIX wieku drewniane tarcze były rzadkością. Firmą, która w tym czasie montowała jeszcze tarcze drewniane, był zakład Hadank & Sohn. Tarcze te były jednak obijane blachą. Stosowano różne gatunki drewna – modrzew, dąb itp.
Tarcze emaliowane:
Emalia jako materiał do tworzenia tarcz zegarów wieżowych wykorzystywana była bardzo rzadko. Gdy jednak miało to miejsce, emalia musiała być najwyższej jakości, gdyż warunki atmosferyczne, a także ptactwo, mogły bardzo źle wpłynąć na jej stan. Poza tym, emalia była bardzo droga, dlatego nie była nigdy popularnym tworzywem wykorzystywanym w tej dziedzinie. Blacha, na której w wysokiej temperaturze utwardza się emalia, musi być złota lub miedziana, a metale te należą do drogich. Mają one podobną rozszerzalność do emalii. Ich powierzchnia musiała także być odpowiednio przygotowana, a mianowicie dokładnie oczyszczona i pokryta szeregiem malutkich jam i wgłębień, aby emalia nie odpadała. Cyfry były wymalowane i utwardzone razem z emalią.
Tarcze ażurowe:
Istnieją także tarcze ażurowe, które mają różne kształty. Tarcze takie mocowane są z reguły w miejscach, gdzie pierwotnie nie zakładano umieszczania zegara. Najpopularniejszą formą tarczy ażurowej przy zegarach wieżowych są dwie obręcze metalowe, ułożone centralnie, jedna większa od drugiej, do której przymocowane są wycięte w blasze liczby. Często tarcza taka mocowana jest przy oknie, którędy wychodzą osie ze wskazówkami. Takie rozwiązanie zobaczyć możemy na Katedrze św. Piotra i Pawła w Poznaniu oraz na dziedzińcu Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Tarcze zegara wieżowego powinny być matowe, aby nie tworzyły refleksów świetlnych i były czytelne. Dobrze także, kiedy są one nieco wklęsłe, gdyż wzmacnia to same tarcze, a poza tym, ułatwia odczytywanie godzin. Tarcze wypukłe nie są dobre, gdyż utrudniają odczytywanie godzin i ich górna część szybko się zabrudza. Jednakże tarcze emaliowane posiadają właśnie taki kształt ze względów ułatwień technicznych podczas ich produkcji. Tarcze płaskie są najbardziej rozpowszechnione.
Mocowanie tarcz jest sprawą indywidualną dla każdego zegara. Jednakże masowi producenci zaopatrywali już swoje tarcze w standardowe mocowania. Najczęściej wmurowywano w ścianę ramiona mocujące tarczę lub stosowano śruby i różnego rodzaju uchwyty.
Tarcze zegarów wieżowych (oprócz emaliowanych, a niekiedy i kamiennych) posiadają otwór w tarczy służący do ręcznego poprawienia wskazań na tarczy oraz drobnych prac związanych z mocowaniem wskazówek. Oczywiście przez otwór ten mocowano niegdyś całe wskazówki, jednakże dziś konserwatorzy częściej, szczególnie w wypadku większych czasomierzy, wolą korzystać z dźwigu lub być opuszczani na linach. Otwór ten zabezpieczony jest poprzez drzwiczka. Czasami w środku tarczy mocowano małą rozetę, gdzie jedna lub dwie szybki były otwierane.
Dziś, przy produkcji nowoczesnych zegarów wieżowych, popełnia się błąd przy tworzeniu tarcz, gdyż niekiedy nadaje im się połysk, co jest niezgodne z zasadami przyjętymi na drodze kilkusetletniej tradycji zegarmistrzostwa.
Wskazówki zegarów wieżowych:
Sprawne oko zegarmistrza lub pasjonata potrafi rozpoznać producenta po wzorze wskazówek. Najczęściej bowiem standardowe egzemplarze wyposażane były w te same wskazówki. Jedynie przy specjalnych zamówieniach firmy wykorzystywały inne specjalne wzory, tworząc np. wskazówki ażurowe (ozdobne). Jako przykład, możemy podać firmę J. F. Weule z Bockenem. Standardowy wzór ich wskazówek do dziś możemy rozpoznać na wielu wieżach, jednakże niekiedy, np. na wieży kościoła Matki Boskiej Królowej Polski w Poznaniu, widnieją niestandardowe ażurowe wskazówki. Ażurowe wskazówki to takie, które wykonane są w sposób artystyczny i posiadają wycięcia wewnątrz.
Dawniej stosowano zdobne (ale niekoniecznie ażurowe) wskazówki w wielu formach. Najczęściej wykonywano je z pręta zakończonego dłonią z wyciągniętym palcem wskazującym i półksiężycem na drugim końcu w celu uzyskania przeciwwagi. W Polsce zegarów takich było bardzo dużo, podobnie jak w całej Europie. Takie wskazówki zachowały się w Krakowie, Toruniu i Wrocławiu. Te i inne były jednak często nieczytelne. Problem pogłębił się po roku 1687, kiedy to wprowadzono wskazówkę minutową. Wiek XIX to okres, kiedy definitywnie dążono do uzyskania konsensusu między praktycznością a zdobnictwem. W XX wieku przy konstrukcji tarcz ze wskazówkami niejednokrotnie uciekano się do prostoty i użyteczności.
Wachlarz materiałów, które wykorzystuje się do tworzenia wskazówek, jest węższy niż do tworzenia tarcz. Wykorzystuje się blachę miedzianą, mosiężną lub aluminiową. Jej grubość dopasowuje się do długości wskazówek w celu uzyskania możliwie dużej lekkości przy odpowiedniej sztywności. Aby wzmocnić wskazówkę, wzdłuż niej wykonuje się żeberko lub od tyłu przymocowuje metalowy pręt.
Długość wskazówek musi być dopasowana do wielkości tarczy. Duża wskazówka powinna sięgać do końca linii zewnętrznej cyfr i ewentualnej podziałki minutowej. Nie powinna jednak kończyć się w połowie cyfr lub przed nimi (poza przypadkami, gdzie efekt taki uzyskiwany jest specjalnie przy niektórych tarczach). Stosunek długości wskazówek powinien wynosić pierwiastek z dwóch, choć w książkach z serii „Zegarmistrzostwo” brat Wawrzyniec Podwapiński podaje, że stosunek ten powinien wynosić 2:3. Nie jest to jednak do końca zgodne z tzw. „złotym podziałem”. Jeśli chodzi o szerokość, Wawrzyniec Podwapiński w swojej książce „Zegarmistrzostwo, część V, Zegary wieżowe” pisze, że szerokość małej wskazówki powinna wynosić 1/5 długości dużej wskazówki, a szerokość wskazówki minutowej 1/6 jej długości. Tu jednak również uważamy, że jest to swoiste uproszczenie, gdyż i tu powinien zachodzić tzw. złoty podział i grubość małej wskazówki powinna być równa pierwiastkowi z dwóch z szerokości wskazówki minutowej.
Istniał jednak w historii zegar wieżowy, który posiadał długą wskazówkę godzinową i małą minutową. Mieścił się on w XIX wieku na wieży ratusza w Głogowie (patrz: fabryka Carla Weissa w Głogowie).
Wskazówki tarcz pokrywa się odpowiednią farbą do metalu. Dawniej stosowano głównie farbę olejną lub złocenia (prawdziwe złoto) oraz emalię. Przy konserwacji nie powinno się pod żadnym pozorem używać farby na rdzę. Wskazówki należy dokładnie oczyścić, dziury wypełnić najwyższej jakości szpachlem i pokryć podkładem, a następnie farbą, i lakierem.
Mocowanie kwadratowe wskazówek na osiach nie jest najlepsze w wypadku zegarów wieżowych. Stosuje się tu raczej mocowanie sześcioboczne lub okrągłe. Wskazówki dociskane są nakrętkami, a osie są gwintowane.
Przeciwwagi dla wskazówek mogą znajdować się za tarczą przy osiach lub przy samych wskazówkach. Najczęściej przeciwwaga dla wskazówki minutowej mieści się przy osi za tarczą, a przeciwwaga dla wskazówki godzinowej jest przymocowana bezpośrednio do niej samej.
Elektryczne zegary wieżowe można odróżnić od tradycyjnych właśnie po wskazówkach. Współczesne wskazówki zazwyczaj są grubsze niż historyczne i nie posiadają żeberka. Ponadto ich kształt odbiega od tradycyjnych form, a ich szerokość nie jest wzajemnie odpowiednio dopasowana. Tarcze i wskazówki nowoczesnych zegarów są więc wykończone nieestetycznie.
© 2010 - 2023 www.czasnawysokosci.pl
Wszystkie prawa zastrzeżone. Publikacja serwisu lub jego fragmentów za pomocą jakichkolwiek środków bez pisemnej zgody autorów zabroniona!